Szajewski Walery (Walerian), także Valery Shaevsky (1908–1995), tancerz, baletmistrz, pedagog.
Ur. 10 III w Warszawie, był synem Jana i Władysławy z Antoszewskich.
Od ok. r. 1918 był S. uczniem Piotra Zajlicha i Edmunda Sochy w szkole baletowej przy Operze Warszawskiej (od r. 1920 Szkoła Artystyczno-Baletowa przy Teatrze Wielkim). Już w r. 1925 wystąpił w Teatrze Wielkim w „Preludium” F. Liszta; w r. 1926 tańczył tam rolę Pirata w „Dafnis i Chloe” M. Ravela (choreografia Zajlich) i Kuczera w „Pietrku” (właśc. „Pietruszce”) I. Strawińskiego, a w Teatrze Narodowym wystąpił w „Księżniczce żydowskiej” Wacława Grubińskiego. T.r. ukończył szkołę i zaangażował się do Teatru Polskiego w Katowicach. Zatańczył tam m.in. w „Tańcu Tatarów połowieckich” (właśc. „Tańcach połowieckich”) z opery „Kniaź Igor” A. Borodina, operze „Casanova” Ludomira Różyckiego (menuet) i operetce „Sztygar” K. Zellera (trojak). Występował także w „Halce” Stanisława Moniuszki; podczas gościnnego spektaklu tej opery w Opolu, 28 IV 1929, został poturbowany wraz z innymi artystami przez bojówkę niemiecką. Na sezon 1930/1 zaangażował się do Opery poznańskiej; zatańczył tam m.in. w baletach „Miliony Arlekina” R. Drigo i „Rapsodia węgierska II” Liszta (choreografia Józef Ciesielski, premiera 11 I 1931).
Powołany w r. 1931 do wojska, służył S. przez rok w 48. Pułku Strzelców Kresowych w Stanisławowie. Następnie został solistą w Warszawie w Teatrze Wielkim i tańczył tam m.in. w „Halce”, a w r. 1933 także w baletach: „Na kwaterze” Moniuszki, „Kupała” Ludomira Michała Rogowskiego (partia Kozaka) i „Wesele w Ojcowie” Karola Kurpińskiego. W r. 1934 wystąpił w baletach „Pan Twardowski” Różyckiego (partia Diabła), „Wesele na wsi” z muzyką Kurpińskiego, Rogowskiego, Karola Namysłowskiego i Leopolda Lewandowskiego, „Świtezianka” Eugeniusza Morawskiego, operetce „Giuditta” F. Lehara oraz operze „Popieliny” Michała Kondrackiego. W sierpniu i wrześniu t.r. brał udział w tournée baletu Teatru Wielkiego w Rumunii i na Węgrzech. Wystąpił w partii Szatana w „Nocy Walpurgii” z „Fausta” Ch. Gounoda (1935, choreografia Jan Ciepliński). Od 1 II 1935 na scenie warszawskiej Wielkiej Rewii tańczył w miniaturach baletowych układu Feliksa Parnella, m.in. „Dożynki” Lewandowskiego oraz „Kapitał i praca” i „Lajkonik zwierzyniecki” Zygmunta Wiehlera. Jako tancerz Baletu Parnella (Ballet Polonais de Parnell) wystąpił w Poznaniu, Bydgoszczy i Wolnym M. Gdańsku, a w kwietniu t.r. w Paryżu. Następnie, w maju i czerwcu tańczył w Niemczech: Berlinie, Baden-Baden i Stuttgarcie, w lipcu w Londynie, po czym występował w kurortach Holandii (Scheveningen) i Belgii (Blankenberge) oraz Genewie. Od 28 IX ponownie tańczył w Paryżu (w Casino de Paris), a w styczniu i lutym 1936 w Niemczech. Od poł. marca t.r. tańczył w Nicei, Cannes i Monte Carlo; zapewne tutaj odłączył się od zespołu Parnella i zaangażował jako solista w Ballets Russes de Monte Carlo R. Bluma. Poznał tam Raissę Kuzniecową. Od października 1936 do lipca 1937 występował z Ballets Russes de Monte Carlo w Australii (Adelajda, Melbourne, Sydney) i Nowej Zelandii (Brisbane). Tańczył m.in. w układach choreograficznych M. Fokina: Szacha Zemana w „Szeherezadzie” N. Rimskiego-Korsakowa i Euzebiusza w „Karnawale” R. Schumanna, a także L. Massine’a: w zespole w „Les Présages” do „V Symfonii” P. Czajkowskiego, w duecie w „Le Beau Danube” J. Straussa syna, tarantelę w „La Boutique fantasque” G. Rossiniego w opracowaniu O. Respighiego. W sierpniu 1937 przyjechał do Warszawy z Leonem Wójcikowskim (choreografem, baletmistrzem i solistą w Ballets Russes de Monte Carlo), aby podjąć pracę w Polskim Balecie Reprezentacyjnym Bronisławy Niżyńskiej; jednak gdy Niżyńska odmówiła współpracy z Wójcikowskim, S. wrócił za granicę. W sezonie 1938/9 przeszedł do (wyodrębnionego z Ballets Russes de Monte Carlo) Covent Garden Russian Ballets, kierowanego przez C. de Basil. Z zespołem tym tańczył w „Kopciuszku” F. d’Erlangera (choreografia Fokin), a od września 1938 do kwietnia 1939 odbył kolejne tournée po Australii i Nowej Zelandii.
Wobec zaostrzenia sytuacji politycznej w Europie, został S. w Australii. Po wybuchu drugiej wojny światowej zorganizował 25 XI 1939 (m.in. z Kuzniecową) koncert w State Conservatorium of Music w Sydney, w celu zasilenia Polish War Victim’s Relief Fund. Razem z Kuzniecową wszedł też w r. 1940 do «Kirsova Ballet» – jednego z pierwszych zawodowych zespołów baletowych w Australii (debiutującego 8 VII 1941 na scenie Konserwatorium w Sydney). Tańczył w nim, m.in. w miniaturach baletowych „A dream and a fairy tale” do muzyki Fryderyka Chopina i „Vieux Paris” do muzyki J. Offenbacha i J. Straussa syna (choreografia Kirsova). W r. 1943 założył w Sydney (razem z Kuzniecową) Polish-Australian Ballet, w którym pełnił funkcję baletmistrza, a także tańczył (najczęściej w choreografii Kuzniecowej) główne partie w baletach stworzonych m.in. do muzyki kompozytorów radzieckich („Wiosna w rosyjskiej wiosce”) i rosyjskiej muzyki ludowej („Sport”, „Oberek”, „Zavalenki”). „The Canberra Times” z 1 IV 1949 uznał, że był «niezrównany we wszystkich rolach». Występował głównie na rzecz Polish War Victim’s Relief Fund oraz w różnych celach charytatywnych w Sydney i innych miastach Nowej Południowej Walii. Polish-Australian Ballet zaprzestał działalności ok. r. 1953. Następnie S. wraz z Kuzniecową i Edwardem Sobiszewskim założył w Sydney Polish-Australian Ballet School.
W marcu 1958 wrócił S. do Warszawy. Od kwietnia 1958 do września 1960 asystował kierownikowi baletu w Polskim Zespole Tańca Eugeniusza Paplińskiego. Od listopada 1958 do sierpnia 1964 pracował także jako pedagog baletu w Państw. Zespole Pieśni i Tańca «Mazowsze». W l. 1963–4 był słuchaczem rocznego seminarium na temat metodyki nauczania tańca klasycznego, prowadzonego w Warszawie przez O. Ilinę z Moskwy. Od 1 IX 1964 do 31 VIII 1966 kierował baletem Teatru Wielkiego, który w tym czasie wystawił m.in.: „Orfeusza” i „Święto wiosny” Strawińskiego, a także przedstawienia, w których S. asystował choreografom: Kuzniecowej przy „Jeziorze łabędzim” Czajkowskiego, Stanisławowi Miszczykowi przy „Panu Twardowskim” Różyckiego, Stanisławie Stanisławskiej przy „Fauście” Gounoda. Od r. 1966 uczył tańca klasycznego w Warszawskiej Szkole Baletowej. W r. 1974 przeszedł na emeryturę. Był wybitnym solistą charakterystycznym, dysponującym talentem aktorskim i umiejętnościami akrobatycznymi. Zmarł 25 XII 1995 w Warszawie, został pochowany w grobie rodzinnym na cmentarzu Bródnowskim (kw. I 8 A–I–II).
Żoną S-ego była Raissa Kuzniecowa (zob. Szajewska Raissa); daty ślubu nie udało się ustalić, do Polski przybyli w r. 1958 jako małżeństwo. S. dzieci nie miał.
Portrety rys. z r. 1950 przez T. L. Enid Dickson w National Library w Canberze; Fot. w rolach tamże; – Almanach sceny polskiej 1995/6, W. 2001; – García-Márquez V., The Ballets Russes, New York 1990; Mamontowicz-Łojek B., Terpsychora i lekkie muzy, Kr. 1971 (fot.); Nowakowska J., Balet i taniec na Śląsku w okresie międzywojennym 1918–1939 (praca magisterska z r. 1983 w Akad. Muzycz. w W.); Parnell F., Moje życie w sztuce tańca, Ł. 2003; Paszkowski L., Polacy w Australii i Oceanii 1790–1940, Londyn 1962; Sobański M., Teatr Polski na Śląsku 1922–1937, Kat. 1937 s. 56; Świtała T., Opera poznańska w latach 1919–1969, P. 1973; Walker K. S., De Basil’s Ballets Russes, London 1982; Wysocka T., Dzieje baletu, W. 1970; – „The Glebe Society Bulletin” 2004 nr 9; „Pam. Teatr.” 1996 z. 3–4 s. 541, 556–9, 1998 z. 3–4 s. 528; „Polska Zachodnia” 1929 nr 117; „Wiad. Liter.” 1936 nr 8; „Życie Warszawy” 1996 nr 7 (nekrolog S-ego); – Inst. im. Zbigniewa Raszewskiego w W.: Teczka osobowa z ZASP; National Library of Australia w Canberze: Mater. dot. S-ego, m.in. programy, repertuary, rec.; Ogólnokształcąca Szkoła Baletowa w W.: Teczka osobowa nr 54, sygn. 2/672; Teatr Wielki w W.: Teczka osobowa, nr 105.
Joanna Sibilska-Siudym